Առաջ քան զամենայն՝ մեր մեծասքանչ մայրենին

Ս. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

Քանի մը օր առաջ, Երեքշաբթի 21 Փետրուարին, 13-րդ անգամ ըլլալով, ՄԱԿ-ի մաս կազմող բազմատասնեակ երկիրներ նշեցին «Մայրենի Լեզուի Միջազգային Օր»-ը: 1999-ին ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ ճշդուած այս միջազգային տօնը յատուկ տարողութիւն ու կշիռ կը ստանայ համայն մարդկութեան, բայց` յատկապէս փոքր ժողովուրդներու համար, մանաւանդ երբ կը գիտակցինք այն ահաւոր իրողութեան, որ երկու շաբթուան ընթացքին լեզու մը անհետ կը կորսուի Երկրագունդ անուն մեր դժբախտ մոլորակին վրայէն:

Շարունակելով խօսիլ թիւերու լեզուով` յայտնենք, որ, ըստ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի մէկ ուսումնասիրութեան` աշխարհի վրայ գործածուող վեց հազար լեզուներուն երեք հազարը կը գտնուի անհետ կորսուելու վտանգին տակ, ներառեալ` նա՛եւ արեւմտահայերէնը: Սակայն այս ըսել չէ երբեք, որ անհետացման սպառնալիքէն ճողոպրածները մաս կը կազմեն բախտաւոր լեզուներու ակումբին: Առանձնաշնորհեալ լեզուներու ակումբին ասեղի ծակին չափ նեղ դռնէն ներս մուտք գործելը այդքան ալ դիւրին չէ: Մշակութային, լեզուագիտական կամ քաղաքակրթական հարուստ անցեալ ունենալը հոս գրեթէ ոչ մէկ նշանակութիւն ունի, եթէ խնդրոյ երկիրը մաս չի կազմեր աշխարհի հզօր տէրութիւններու փոքր խմբակին: Հետեւաբար, տնտեսական, քաղաքական, արհեստագիտական եւ յարակից ազդակները աւելի ազդու եւ խօսուն են լեզուներու «սակարան»ին մէջ, քան քաղաքակրթական ու լեզուագիտական դրամագլուխը: Կարճ ու կտրուկ` երեք հազար լեզու այսօր կը գտնուի մահուան սպառնալիքին դիմաց, այսինքն` այդ լեզուները գործածող անհատներն ու հաւաքականութիւնները կը դիմագրաւեն իրենց ինքնութիւնը, պատմութիւնն ու մշակոյթը կորսնցնելու մահացու վտանգը:

Սակայն թուաբանութիւնը հոս կանգ չ՛առներ: Իրողութիւնը այն է, որ բախտաւոր կարծուած երեք հազար լեզուները այդքան ալ բախտաւոր չեն, որովհետեւ խորքին մէջ, գործածուող լեզուներուն թիւը հազիւ հարիւրի կը հասնի, իսկ մնացեալ 2900 լեզուներով կ՛արտայայտուի մեր Երկիր մոլորակի բնակչութեան ընդհանուր թիւին… միայն չորս առ հարիւր համեմատութիւնը: Լեզուահամարներն ու ուսումնասիրութիւնները այս պատասխանը կու տան մեզի, որ ո՛չ միայն փայլուն կամ կիսափայլ չէ, այլեւ ծայր աստիճան մութ է եւ մտահոգիչ, աւելի ճիշդ` բառին ամբողջական առումով ողբերգական:

Եւ եթէ այս արագ թուաբանութեան վրայ գումարենք, որ աշխարհի նոյնիսկ ամէնէն առողջ եւ է՛ն հուժկու լեզուները այսօր դէմ-յանդիման կը գտնուին անգլերէնի բարբարոս «ցունամի»ին, այն ատեն աւելի յստակ կը դառնայ, թէ համակարգիչի անսահման սահմանները գրաւած աշխարհակալ «անգլերէն»ը (որ խորքին մէջ Շէյքսփիրի ու Շիլլերի մայրենին չէ, այլ այլանդակ ու հաշմանդամ ամերիկա-անգլերէն նորածին ռամկերէն մը) ինչպիսի՛ ուժգնութեամբ կը խուժէ բոլոր լեզուներուն սահմաններէն ներս, կը քանդէ պարիսպ ու միջնաբերդ, մշակոյթ ու քաղաքակրթութիւն, ազգային դիմագիծ ու ինքնութիւն եւ կը նկրտի ողջ մարդկութիւնն ու ազգերը արմատախիլ ընել ե՛ւ իրենց պատմութենէն, ե՛ւ իրենց մշակոյթէն, ե՛ւ ազգային ինքնութենէն:

Ազգային փառամոլութենէ կամ շովինիզմէ մղուած չէ, որ կ՛արձանագրենք այս խօսքերը: Ընդհակառակն, համամարդկային գերագոյն շահերն են, որ մեզի կը թելադրեն տէր կանգնիլ բոլո՛ր մայրենիներուն, առանց հրաժարելու սեփական մայրենիէն, մեր պարագային` հայոց գանձերու գանձ Մեծասքանչէն, որովհետեւ հայերէնը մեզի համար հաղորդակցութեան պարզ գործիք մը չէ եղած երբեք, չէ նա՛եւ այսօր, այլ առաջ քան զամենայն մեր ազգային ինքնութիւնն է, մեզի յատուկ տրամաբանութիւնը, հաւաքական յիշողութիւնը, հայաբոյր պատմութիւնը, բանահիւսութիւնը, գիր ու գրականութիւնը, եկեղեցին ու մեր մատենագրութիւնը:

Անկասկած, այդպէս են նաեւ մնացեալ մայրենիները, որ ցանկին վրայ ալ գտնուին անոնք: Այս ըսել չէ երբեք, որ անփոխարինելի մայրենի լեզուին պաշտամունքի աստիճան սէրը մեզ պէտք է առաջնորդէ միւս ծայրայեղ բեւեռին` այլամերժութեան: Նման կոյր ազգայնամոլութիւն մը մի՛միայն մշակութային ինքնասպանութիւն կրնայ ըլլալ, ո՛չ աւելի, ո՛չ պակաս: Մեր պատմութիւնը սորվեցուցած է մեզի, որ մենք յաղթած ենք եւ հզօրացած, երբ հաւատարիմ մնալով այլ մշակոյթներու համամարդկային գանձերը հայացնելու Մաշտոցեան լայնախոհ աւանդին` Ոսկեդար ստեղծած ենք եւ ազգայնացուցած` այլը բնորոշող էապէս ազգային եւ տարօրէն մարդկային քաղաքակրթական հարստութիւնները եւ փառաբանած` «ձեր Նարեկացին, Շէյքսփիրը մեր»:

Մենք խորապէս գիտակցած ենք օտար լեզուները եւ մշակոյթները իւրացնելու կարեւորութեան. այն աստիճան, որ ո՛չ միայն մերն ենք ըրած ֆրանսերէնն ու անգլերէնը, ռուսերէնն ու իտալերէնը, այլեւ «օտարագիր, բայց ոչ օտար հայանուն հանճարներով նուաճած ենք օտար լեզուները եւ մրցակցած այդ լեզուները լաւագոյնս հարստացուցած մեծանուն գրողներու եւ տակաւին` նոյնիսկ անմրցելի հսկաներու հետ: Օտար մշակոյթներն ու լեզուները իւրացնելու կարեւորութեան հայ ժողովուրդը անդրադարձած է նոյնիսկ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի ծնունդէն դարէն առաջ եւ հասած… մեր Մեծասքանչ Մայրենին կորսնցնելու վտանգին սահմանները` Լեհաստանէն մինչեւ Հնդկաստան, Մոսկուայէն մինչեւ Պուէնոս Այրէս, Փարիզէն մինչեւ Ֆրեզնօ եւ այլուր: Ապացոյց` քանի մը բառ հայերէն չիմացող, բայց արաբերէնը, ֆրանսերէնն ու անգլերէնը միաժամանակ ամենայն հարազատութեամբ գործածող մեր լիբանանահայ երիտասարդներն ու երիտասարդուհիները: Փա՛ստ` օտար վարժարաններու մէջ «պիւլպիւլի պէս ֆղանսեղէն ու անգլերէն» գեղգեղող մեր համով-հոտով պուպրիկ աղջնակներն ու հում-հում ուտուելիք մանչուկները…

Սխալ չհասկցուինք. մայրենի լեզուի պահպանում ու պաշտպանութիւն` երբեք չի նշանակեր ուրանալ այլ լեզուներ իւրացնելու բացառիկ կարեւորութիւնը: Ո՛չ ալ` ետ մնալ քաղաքակիրթ ազգերու համաշխարհային զարգացումէն եւ հրաժարիլ մեր ուրոյն լեզուա-քաղաքականութեան ժամանակակից հնչեղութիւն, ուղենշային զօրութիւն ու նպատակասլաց թափ ու թռիչք տալու ազգային, պիտի ուզէինք ըսել եւ ընդգծել համամարդկային քաղաքակրթական բովանդակութիւն ու տարողութիւն տալու նուիրական պարտականութենէն:

Պատասխանատու եւ արժանապատիւ մօտեցում` մայրենիին նկատմամբ: Ա՛յս կ՛ըսէ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի հաղորդագրութիւնը: Շուրջ տասնհինգ դար առաջ, նո՛յնը ըսած եւ մշակութային հանգանակի վերածած են Մեսրոպ Մաշտոց եւ աշակերտներ:

Աւելի՛ն. մեզի համար նորութիւն չէ նաեւ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կոչին շարունակութիւնը, որ կը պատգամէ համայն մարդկութեան կատարելապէս տիրապետել մայրենիին, բայց միաժամանակ սորվիլ երկու օտար լեզունե՞ր, ո՛չ միայն աշխարհի հետ հեզասահօրէն հաղորդակցելու համար, այլեւ` մշակութային բազմազանութեան հիմերը ա՛լ աւելի խարսխելու համամարդկային տեսլականէն առաջնորդուած: Այս դիտանկիւնէն մօտեցած` լաւապէս տիրապետել մայրենի լեզուին, նաեւ կ՛ենթադրէ ամրացնել բոլոր մայրենիներուն հիմնասիւները, այսինքն` միաժամանակ թափ տալ մշակութային կենսունակ բազմազանութեան, որուն շնորհիւ կը հարստանան ո՛չ միայն անհատներն ու հաւաքականութիւնները, ազգերն ու ցեղախումբերը, այլեւ` համա՛յն մարդկութիւնը: Եւ կ՛առաջանայ աշխարհ մը` աւելի առողջ, աւելի հարուստ եւ ա՛լ աւելի բազմազան, բազմամշակոյթ ու ներգործօն իր մարդկութեամբ:

Ահա թէ ինչու չորս առ հարիւրին կորուստը համայն մարդկութեան, կարճ ըսած` մշակութային համամարդկային հարստութեան նախճիրն է: Վերջապէս, այս փոքր տոկոսը հազար լեզուներ կ՛արժէ, լեզուներ` որոնք աշխարհի բազմահարիւր ժողովուրդներու գոյութեան իրաւունքին, ստեղծագործ կեանքին եւ պայծառ ապագային երաշխիքն ու գրաւականն են: Մէկ խօսքով` աւելի առողջ, կենսունակ, հարուստ եւ բազմամշակոյթ մարդկութեան մը ինքնութեան վկայագիրներն են անոնք: Մարդկութեան առաջին եւ վերջին ռեզոն տ՛էթրը:

Վերադառնալով մեր փոքր ածուին` եզրակացնենք եւ ըսենք, թէ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն որ ցանկին վրայ ալ զետեղէ մեր սքանչելի արեւմտահայերէնը, անհետացման վտանգին ենթակայ դժբախտ լեզուներու կողքին, թէ բախտաւորներու շարքերուն մէջ, արեւմտահայերէնի անփառունակ ներկան ու նոյնքան մթաստուեր ապագան պէտք է մնայուն եւ ամէնօրեայ տագնապ ըլլայ ո՛չ միայն հայրենի պետութեան, սփիւռքահայ կրթական, մշակութային եւ եկեղեցական կառոյցներու պատասխանատուներուն, այլեւ` աշխարհասփիւռ մէն մի հայու համար:

Բազմաճիւղ եւ բազմամակարդակ այս մարտահրաւէրին ո՛չ ոք կրնայ անմասն մնալ: Ուժերու ամբողջական գերլարումով, համակարգուած երկարաշունչ ծրագրով պայքարի դաշտ նետուելու ժամանակը անցած է վաղուց: Կորսնցուցած ենք շատ բան: Զանազան հայագաղութներու մատղաշ սերունդներուն եւ նոյնիսկ կազմաւորուած երիտասարդ-երիտասարդուհիներուն համար, փաստօրէն, արեւմտահայերէնը այսօր նոյնիսկ օտար լեզու չէ, ուր մնաց մայրենի:

Բայց, ինչպէս իմաստուն առածը կ՛ըսէ. «Աւելի լաւ է ուշ, քան երբեք»: Եւ ինչպէս մեր բոլոր գոյապայքարները, այս էամարտն ալ պէտք է շարժի ընտանիքէն. վասնզի հայ ընտանիքն է անառիկ առաջին պարիսպը հայուն էութեան ու հպարտութեան, լեզուին ու ինքնութեան, արժանապատուութեան ու գիտակցութեան: Անդրանի՛կ ամրոցը, որմէ ետք կու գան դպրոց, մամուլ, եկեղեցի, ակումբ եւ այլանուն մեր միւս միջնաբերդերը: Սկսի՛նք ընտանիքէն, որպէսզի մեր ինքնութեան վահան, մեր հաւատքի պահապան եւ մեր գոյութեան սուր ու սրբարան Մեծասքանչը շողայ պայծառ ու յաղթական եւ արեւու լոյսին հետ բացուող մէն մի հրաշք օր հայուն համար ըլլայ Մայրենիի Տօն ու Տօնահանդէս:

«Ազդակ», Փետրուար 25, 2012